Laanga-Matraavan, ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਰਨ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰਾ (Maatraa) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
“ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੀ ਲਗਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।”
ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲਗਾਂ ਇਕੱਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ‘ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ(10) ਹੈ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝੌਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।
ਲਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Names and Symbols of Laanga-Matraavan):
ਮੁਕਤਾ (No symbol), ਕੰਨਾ (ਾ), ਸਿਹਾਰੀ(ਿ), ਬਿਹਾਰੀ(ੀ), ਔਂਕੜ(ੁ), ਦੁਲੈਂਕੜ(ੂ), ਲਾਂ(ੇ), ਦੁਲਾਵਾਂ(ੈ), ਹੋੜਾ(ੋ), ਅਤੇ ਕਨੌੜਾ(ੌ)।
ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਲਗਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਨਮਾਲ਼ਾ ਦੇ ਲਗਪਗ ਹਰ ਵਰਨ ਨਾਲ਼ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਸਵਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਤਾਲਮੇਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।
ਸਵਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Usage with Vowels):
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੂਲ ਸਵਰ ਹਨ: ੳ , ਅ , ਅਤੇ ੲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਲਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ।
1. ‘ੳ’ ਨਾਲ਼ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਲਗਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ:
(i) ਔਂਕੜ (ੁ): ਉਮਰ, ਉੱਠ, ਉੱਪਰ
(ii) ਦੁਲੈਂਕੜ (ੂ): ਊਠ, ਊਣਾ, ਊਚ, ਊਂਘ, ਊਜ, ਊਸ਼ਾ
(iii) ਹੋੜਾ (ੋ): ਓਟ, ਓਮ, ਓਪਰਾ, ਓਹਲਾ, ਓੜਕ
ਫ਼ੈਕਟ: ਸਵਰ ‘ੳ’ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਗੂੜਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਉਮਰ” ਅਤੇ “ਊਠ” ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੁਨੀਆਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
2. ‘ਅ’ ਨਾਲ਼ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਲਗਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ:
(i) ਮੁਕਤਾ (ਚਿੰਨ੍ਹ-ਰਹਿਤ): ਅਮਰ, ਅਸਰ
(ii) ਕੰਨਾ (ਾ): ਆਦਮੀ, ਆਸ
(iii) ਦੁਲਾਵਾਂ (ੈ): ਐਨਕ, ਐਸ਼
(iv) ਕਨੌੜਾ (ੌ): ਔਰਤ, ਔਖਾ
3. ‘ੲ’ ਨਾਲ਼ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਲਗਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ:
(i) ਸਿਹਾਰੀ (ਿ): ਇੱਕ, ਇਸ
(ii) ਬਿਹਾਰੀ (ੀ): ਈਨ, ਈਮਾਨ
(iii) ਲਾਂ (ੇ): ਏਨਾ, ਏਕਤਾ
ਫ਼ੈਕਟ: ਸਵਰ ‘ੲ’ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਇੱਕ” ਅਤੇ “ਈਨ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ।
ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Usage with Consonants):
ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਾਰੀਆਂ ਲਗਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ:
- ‘ਚ’ ਨਾਲ਼ = ਚ, ਚਾ, ਚਿ, ਚੀ, ਚੁ, ਚੂ, ਚੇ, ਚੈ, ਚੋ, ਚੌ।
- ‘ਪ’ ਨਾਲ਼ = ਪ, ਪਾ, ਪਿ, ਪੀ, ਪੁ, ਪੂ, ਪੇ, ਪੈ, ਪੋ, ਪੌ ਆਦਿ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਨੀ (Muharni) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ:
- ‘ਕ’ = ਕਰਮ, ਕਾਰ, ਕਿਵੇਂ, ਕੀ, ਕੁਝ, ਕੂਲ਼ਾ, ਕੇਰ, ਕੈਰਾ, ਕੋਲ਼, ਕੌਲ, ਆਦਿ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵੱਖਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ।
ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ (More Details):
| ਮਾਤਰਾਵਾਂ | ਚਿੰਨ੍ਹ | ਸ਼ਬਦ |
|---|---|---|
| ਮੁਕਤਾ | ਕੋਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ | ਅਮਰ, ਘਰ, ਧਰਮ |
| ਕੰਨਾ | ਾ | ਕਾਰ, ਤਾਰ, ਭਾਰ |
| ਸਿਹਾਰੀ | ਿ | ਸਿਰ, ਇੱਟ, ਦਿਨ |
| ਬਿਹਾਰੀ | ੀ | ਤੀਰ, ਹੀਰ, ਕੀੜੀ |
| ਔਂਕੜ | ੁ | ਸੁਣ, ਗੁਣ, ਭੁਰ |
| ਦੁਲੈਂਕੜ | ੂ | ਬੂਟ, ਪੂਰਨ, ਖਜੂਰ |
| ਲਾਂ | ੇ | ਖੇਡ, ਸੇਬ, ਨੇੜੇ |
| ਦੁਲਾਵਾਂ | ੈ | ਮੈਲ, ਵੈਰ, ਬੈਠਕ |
| ਹੋੜਾ | ੋ | ਮੋਰ, ਚੋਰ, ਹੋਰ |
| ਕਨੌੜਾ | ੌ | ਦੌੜ, ਚੌਲ਼, ਧੌਣ |
ਫ਼ੈਕਟ: ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲਗਾਂ ਦੀ ਵੰਡ (Division of Lagaan):
ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਲਗਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
- ਲਘੂ (Short Maatraa)
- ਦੀਰਘ (Long Maatraa)
ਲਘੂ ਮਾਤਰਾ (Short Maatraa):
ਇਹ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਮੁਕਤਾ, ਸਿਹਾਰੀ, ਲਾਂ, ਔਂਕੜ, ਅਤੇ ਹੋੜਾ।
ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾ (Long Maatraa):
ਇਹ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਕੰਨਾ, ਬਿਹਾਰੀ, ਦੁਲਾਵਾਂ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਅਤੇ ਕਨੌੜਾ।
ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੇਖੋ:
- ਮੁਕਤਾ ਅਤੇ ਕੰਨਾ: ਕਮਲ – ਕਮਾਲ
- ਸਿਹਾਰੀ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰੀ: ਇਸ – ਈਸਵੀ
ਫ਼ੈਕਟ: ਲਘੂ ਅਤੇ ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲਗਾਖਰ (Additional Symbols):
ਲਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲ਼ੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਲਗਾਖਰ’ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲਗਾਖਰ ਹਨ:
- ਬਿੰਦੀ (Bindi – ਂ)
- ਟਿੱਪੀ (Tippi – ੰ)
- ਅੱਧਕ (Addhak – ੱ)
1. ਬਿੰਦੀ (Bindi):
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਿੰਦੀ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਧਾਰਨ ਨਾਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਛੇ ਲਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:
- ਕੰਨਾ (ਾ): ਗਾਂ, ਸਾਂਗ, ਨਾਂ, ਬਾਂਦਰ, ਮਾ, ਛਾਂ, ਬਾਹਵਾਂ, ਆਦਿ।
- ਬਿਹਾਰੀ (ੀ): ਨੀਂਦ, ਮੀਂਹ, ਨਹੀਂ, ਸ਼ਰੀਂਹ, ਅਸੀਂ, ਪੀਂਘ, ਆਦਿ।
- ਲਾਂ (ੇ): ਕੇਂਦਰ, ਗੇਂਦ, ਪੇਂਜਾ, ਆਵੇਂ, ਜਾਵੇਂ, ਜਿਵੇਂ, ਆਦਿ।
- ਦੁਲਾਵਾਂ (ੈ): ਪੈਂਤੀ, ਬੈਂਤ, ਦੈਂਤ, ਕੈਂਠਾ, ਕੈਂਚੀ, ਸੈਂਕੜਾ, ਬੈਂਗਣ, ਆਦਿ।
- ਹੋੜਾ (ੋ): ਧੋਂਦਾ, ਗੋਂਦ, ਸ਼ਹਿਰੋਂ, ਹੋਂਦ, ਕਦੋਂ, ਮੈਥੋਂ, ਜਲੰਧਰੋਂ, ਆਦਿ।
- ਕਨੌੜਾ (ੌ): ਲੌਂਗ, ਜੌਂ, ਚੌਂਕ, ਔਂਤਰਾ, ਔਂਕੜ, ਸੌਂਕਣ, ਆਦਿ।
2. ਟਿੱਪੀ (Tippi):
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਟਿੱਪੀ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਨਾਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਚਾਰ ਲਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:
- ਮੁਕਤਾ (ਚਿੰਨ੍ਹ-ਰਹਿਤ): ਸੰਗ, ਅੰਬ, ਕੰਨ, ਤੰਦ, ਮੰਦਰ, ਜੰਤਰ, ਮੰਨ, ਮੰਤਰ, ਆਦਿ।
- ਸਿਹਾਰੀ (ਿ): ਸਿੰਘ, ਪਿੰਡ, ਹਿੰਗ, ਪਿੰਜਰ, ਇੰਜਣ, ਮਹਿੰਦਰ, ਤਿੰਨ, ਆਦਿ।
- ਔਂਕੜ (ੁ): ਭੂੰਨ, ਕੁੰਭ, ਧੁੰਦ, ਮੁੰਦਰੀ, ਸੁੰਦਰ, ਮੁੰਡਣ, ਕੁੰਦਨ, ਸੁੰਨ, ਆਦਿ।
- ਦੁਲੈਂਕੜ (ੂ): ਜੂੰ, ਤੂੰ, ਰੂੰ, ਬੂੰਦ, ਤੂੰਬੀ, ਗੂੰਜ, ਬਲੂੰਗੜਾ, ਆਦਿ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਬਿੰਦੀ ਅਤੇ ਟਿੱਪੀ ਦੋਵਾਂ ਲਗਾਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਨੁਨਾਸਿਕ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਹੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸੌਖਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਅੱਖਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਿੰਦੀ ਲਾਓ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਟਿੱਪੀ।
3. ਅੱਧਕ (Addhak):
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅੱਧਕ ੱ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਰਨ ਦੇ ਦੁਹਰਾਓ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕੋ ਵਰਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੂਹਰੀ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਰਨ ‘ਤੇ ਅੱਧਕ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ:
- ਸੱਜਾ (ਸ + ਜ + ਜ + ਆ),
- ਕੁੱਤਾ (ਕ + ਉ + ਤ + ਤ + ਆ),
- ਫੱਟਾ (ਫ + ਟ + ਟ + ਆ), ਆਦਿ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅੱਧਕ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:
- ਮੁਕਤਾ (ਚਿੰਨ੍ਹ-ਰਹਿਤ): ਅੱਜ, ਸੱਚ, ਛੱਪੜ, ਲੱਕੜ, ਸੱਤ, ਪੱਟ, ਵੱਟ, ਆਦਿ।
- ਔਂਕੜ (ੁ): ਸੁੱਜਾ, ਕੁੱਤਾ, ਜੁੱਤੀ, ਸੁੱਤਾ, ਭੁੱਖਾ, ਕੁੱਲੀ, ਭੁੱਖੜ, ਪੁੱਤਰ, ਉੱਤਰ, ਕੁੱਬਾ, ਆਦਿ।
- ਸਿਹਾਰੀ (ਿ): ਇੱਟ, ਕਿੱਲੀ, ਦਿੱਲੀ, ਬਿੱਲੀ, ਵਿੱਦਿਆ, ਨਿੱਘ, ਇਕੱਲਾ, ਸਿੱਕਮ, ਇੱਕ, ਆਦਿ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਅੱਧਕ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲਗਾਖਰਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ (Importance of Lagaakhar):
ਜੇਕਰ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ:
- ਨਾ – ਨਾਂ
- ਸਤ – ਸੱਤ
- ਪਤਾ – ਪੱਤਾ
- ਕਹੀ – ਕਹੀਂ
- ਅੱਥ – ਅੰਤ
- ਸਜਾ – ਸੱਜਾ
ਫ਼ੈਕਟ: ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਗਲਤ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ (Importance of Lagaan and Lagaakhar):
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਬਿਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਬੋਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟ rankerschoice.com ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਨ ਲਈ ਫ਼ਾਲੋ ਕਰਨ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮੱਗਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਫ਼ਾਲੋ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਲਈ: rankerschoice.com
ਫ਼ੈਕਟ: ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, “ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
FAQs (Frequently Asked Questions)
1. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਕੀ ਹੈ? (What is Maatraa in Punjabi?)
Answer:
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਰਨ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (ਲਗਾਂ) ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਮੁਕਤਾ (ਕੋਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ), ਕੰਨਾ (ਾ), ਸਿਹਾਰੀ (ਿ), ਆਦਿ।
2. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ? (How many main Matraas are there in Punjabi?)
Answer:
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦਸ ਮੁੱਖ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ:
ਮੁਕਤਾ (ਕੋਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ)
ਕੰਨਾ (ਾ)
ਸਿਹਾਰੀ (ਿ)
ਬਿਹਾਰੀ (ੀ)
ਔਂਕੜ (ੁ)
ਦੁਲੈਂਕੜ (ੂ)
ਲਾਂ (ੇ)
ਦੁਲਾਵਾਂ (ੈ)
ਹੋੜਾ (ੋ)
ਕਨੌੜਾ (ੌ)
3. ਲਗਾਂ ਅਤੇ ਲਗਾਖਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ? (What is the difference between Lagaan and Lagaakhar?)
Answer:
ਲਗਾਂ (Lagaan): ਇਹ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ, ਜੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਕੰਨਾ (ਾ), ਸਿਹਾਰੀ (ਿ), ਆਦਿ।
ਲਗਾਖਰ (Lagaakhar): ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ, ਜੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਬਿੰਦੀ (ਂ), ਟਿੱਪੀ (ੰ), ਅੱਧਕ (ੱ)।
4. ਬਿੰਦੀ ਅਤੇ ਟਿੱਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? (How are Bindi and Tippi used?)
Answer:
ਬਿੰਦੀ (Bindi – ਂ): ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਰਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਨਾਸਿਕਤਾ (nasal sound) ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਦਾਹਰਨ: ਗਾਂ, ਸਾਂਗ, ਨਾਂ।
ਟਿੱਪੀ (Tippi – ੰ): ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਬਿੰਦੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ: ਸੰਗ, ਅੰਬ, ਕੰਨ।
5. ਅੱਧਕ (Addhak) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? (How is Addhak used?)
Answer:
ਅੱਧਕ (Addhak – ੱ) ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਰਨ ਦੇ ਦੁਹਰਾਓ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਵਰਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਹੋਵੇ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਸੱਜਾ (ਸ + ਜ + ਜ + ਆ), ਕੁੱਤਾ (ਕ + ਉ + ਤ + ਤ + ਆ)।
6. ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ? (What happens if Maatraas are not used correctly?)
Answer:
ਜੇਕਰ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ:
“ਨਾ” ਅਤੇ “ਨਾਂ” ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ।
“ਸਤ” ਅਤੇ “ਸੱਤ” ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ।
“ਪਤਾ” ਅਤੇ “ਪੱਤਾ” ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ।
7. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ? (Why are Maatraas important in Punjabi?)
Answer:
ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਸਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ, ਸ਼ਬਦ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਚਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗਲਤ ਅਰਥ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ:
“ਕਰਮ” ਅਤੇ “ਕਰਮਾ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਸਤ” ਅਤੇ “ਸੱਤ” ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
8. ਲਘੂ ਅਤੇ ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ? (What is the difference between Laghu and Deergh Maatraas?)
Answer:
ਲਘੂ ਮਾਤਰਾ (Laghu Maatraa): ਇਹ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਮੁਕਤਾ, ਸਿਹਾਰੀ, ਲਾਂ, ਔਂਕੜ, ਅਤੇ ਹੋੜਾ।
ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾ (Deergh Maatraa): ਇਹ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ: ਕੰਨਾ, ਬਿਹਾਰੀ, ਦੁਲਾਵਾਂ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਅਤੇ ਕਨੌੜਾ।
ਫ਼ੈਕਟ: ਲਘੂ ਅਤੇ ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਮੀਠਾਪਣ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
9. ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਵਰਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? (How are Lagaan used with vowels?)
Answer:
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੂਲ ਸਵਰ ਹਨ: ੳ , ਅ , ਅਤੇ ੲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਰਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ:
‘ੳ’ ਨਾਲ: ਔਂਕੜ (ੁ), ਦੁਲੈਂਕੜ (ੂ), ਹੋੜਾ (ੋ)।
‘ਅ’ ਨਾਲ: ਮੁਕਤਾ, ਕੰਨਾ (ਾ), ਦੁਲਾਵਾਂ (ੈ), ਕਨੌੜਾ (ੌ)।
‘ੲ’ ਨਾਲ: ਸਿਹਾਰੀ (ਿ), ਬਿਹਾਰੀ (ੀ), ਲਾਂ (ੇ)।
10. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ। (Give some examples of the use of Lagaan in Punjabi.)
Answer:
ਇਹਨਾਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਣੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ:
ਮੁਕਤਾ: ਅਮਰ, ਘਰ, ਧਰਮ।
ਕੰਨਾ: ਕਾਰ, ਤਾਰ, ਭਾਰ।
ਸਿਹਾਰੀ: ਸਿਰ, ਇੱਟ, ਦਿਨ।
ਬਿਹਾਰੀ: ਤੀਰ, ਹੀਰ, ਕੀੜੀ।
ਔਂਕੜ: ਸੁਣ, ਗੁਣ, ਭੁਰ।
ਦੁਲੈਂਕੜ: ਬੂਟ, ਪੂਰਨ, ਖਜੂਰ।
ਲਾਂ: ਖੇਡ, ਸੇਬ, ਨੇੜੇ।
ਦੁਲਾਵਾਂ: ਮੈਲ, ਵੈਰ, ਬੈਠਕ।
ਹੋੜਾ: ਮੋਰ, ਚੋਰ, ਹੋਰ।
ਕਨੌੜਾ: ਦੌੜ, ਚੌਲ਼, ਧੌਣ।