8. Punjabi Grammar: Varan bodh and Punjabi Alphabets ਵਰਨ-ਬੋਧ: ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਵਰਨਮਾਲਾ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸਦੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਵਰਨਮਾਲਾ(Punjabi Alphabets) ਵਿੱਚ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੂਲ ਅੰਸ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਰਨ, ਲਿਪੀ, ਅਤੇ ਵਰਨਮਾਲਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਬਿਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਵਰਨ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ?

ਵਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ। ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਜੀਭ, ਤਾਲੂ, ਕੰਠ, ਦੰਦ, ਅਤੇ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਉਚਾਰੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ:

• ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ: ਸ, ਹ, ਕ, ਚ, ਟ, ਨ, ਪ
• ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ: स, अ, क, र, प
• ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ: A, B, C, D, E

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਰਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਲਿਪੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ?

ਲਿਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਲਿਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ:

• ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ (ੳ, ਅ, ੲ, ਸ, ਹ)
• ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ (अ, स, क, प)
• ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ (A, B, C, D)

ਉਦਾਹਰਨ:

ਵਰਨਮਾਲਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ(Punjabi Alphabets)?

ਵਰਨਮਾਲਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ। ਵਰਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਰਨਮਾਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਨਮਾਲਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 41 ਵਰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 8 ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ:

1. ਮੁੱਖ ਵਰਗ: ੳ, ਅ, ੲ, ਸ, ਹ
2. ਕ ਵਰਗ: ਕ, ਖ, ਗ, ਘ, ਙ
3. ਚ ਵਰਗ: ਚ, ਛ, ਜ, ਝ, ਞ
4. ਟ ਵਰਗ: ਟ, ਠ, ਡ, ਢ, ਣ
5. ਤ ਵਰਗ: ਤ, ਥ, ਦ, ਧ, ਨ
6. ਪ ਵਰਗ: ਪ, ਫ, ਬ, ਭ, ਮ
7. ਅੰਤਮ ਵਰਗ: ਯ, ਰ, ਲ, ਵ, ੜ
8. ਨਵੀਨ ਵਰਗ: ਸ਼, ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼, ਲ਼

ਨੋਟ: ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ‘ਙ’ ਅਤੇ ‘ਞ’ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 41 ਵਰਨ, 10 ਲਗਾਂ, 3 ਲਗਾਖਰ, ਅਤੇ 3 ਦੁੱਤ ਅੱਖਰ ਹਨ।

• 41 ਵਰਨ: ੳ ਤੋਂ ਲ਼ ਤੱਕ
• 10 ਲਗਾਂ: ਮੁਕਤਾ(ਕੋਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ), ਕੰਨਾ(ਾ), ਸਿਹਾਰੀ(ਿ), ਬਿਹਾਰੀ(ੀ), ਔਂਕੜ(ੁ), ਦੁਲੈਂਕੜ(ੂ), ਲਾਂ(ੇ), ਦੁਲਾਵਾਂ(ੈ), ਹੋੜਾ(ੋ) ਅਤੇ ਕਨੌੜਾ(ੌ)
• 3 ਲਗਾਖਰ: ਬਿੰਦੀ(ਂ), ਟਿੱਪੀ(ੰ), ਅੱਧਕ(ੱ)
• 3 ਦੁੱਤ ਅੱਖਰ: ਹ (੍ਹ), ਰ (੍ਰ), ਵ (੍ਵ)

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ‘ਪੈਂਤੀ ਅੱਖਰੀ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ 35 ਵਰਨ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ 6 ਨਵੇਂ ਵਰਨ (ਸ਼, ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼, ਲ਼) ਜੋੜੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 41 ਹੋ ਗਈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਪੀ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਨਾਮਕਰਨ, ਇਤਿਹਾਸ, ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ

ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਵਰਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਅਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਣਵਿਵਸਥਿਤ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਧੁਨੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਤੀਬ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਰਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਨਵੀਨ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦੇਣ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬਾਣੀ ‘ਪੱਟੀ’ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਪੈਂਤੀ ਅੱਖਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ:

1. ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਤੀਬ:
   • ਹਰ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਵਰਨ ਹਨ।
   • ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਨ ਇੱਕੋ ਉਚਾਰਨ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਉਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
     • ਕ ਵਰਗ: ਕੰਠੀ (ਕ, ਖ, ਗ, ਘ, ਙ)
     • ਚ ਵਰਗ: ਤਾਲਵੀ (ਚ, ਛ, ਜ, ਝ, ਞ)
     • ਟ ਵਰਗ: ਉਲਤ ਜੀਭੀ (ਟ, ਠ, ਡ, ਢ, ਣ)
     • ਤ ਵਰਗ: ਦੰਤੀ (ਤ, ਥ, ਦ, ਧ, ਨ)
     • ਪ ਵਰਗ: ਦੋ ਹੋਠੀ (ਪ, ਫ, ਬ, ਭ, ਮ)
   • ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਮੂੰਹ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਹੈ: ਕੰਠ → ਤਾਲੂ → ਜੀਭ → ਦੰਦ → ਬੁੱਲ੍ਹ।
   • ਨਾਸਕੀ ਧੁਨੀਆਂ (ਙ, ਞ, ਣ, ਨ, ਮ) ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਨ।
   • ਨਵੀਨ ਵਰਗ (ਫ਼ਾਰਸੀ ਧੁਨੀਆਂ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
2. ਹਰ ਧੁਨੀ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਵਰਨ:
   • ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਧੁਨੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਰਨ ਹੈ।
   • ਉਦਾਹਰਨ: ‘ਸ’ ਲਈ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਰਨ ‘ਸ’ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘S’ ਅਤੇ ‘C’ ਦੋ ਵਰਨ ਹਨ।
     • Sun (ਸਨ)
     • Cell (ਸੈੱਲ)
     • School (ਸਕੂਲ)
3. ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਵਰਨ:
   • ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਵਰਨ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
     • ਘ (GH)
     • ਭ (BH)
4. ਅਵਾਜ਼ ਰਹਿਤ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਘਾਟ:
   • ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਵਰਨ ਅਵਾਜ਼ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
     • ਉਦਾਹਰਨ: Know (ਨੋ) ਵਿੱਚ ‘K’ ਅਵਾਜ਼ ਰਹਿਤ ਹੈ।
5. ਸਵਰਾਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲਗਾਂ:
   • ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲਗਾਂ ਹਨ।
6. ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਅਤੇ ਵਾਕ-ਬਣਤਰ ਦੇ ਨਿਯਮ:
   • ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ, ਵਾਕ-ਬਣਤਰ, ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਹਨ।
7. ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕਸਾਰ ਬਣਤਰ:
   • ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਇੱਕਸਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖਣਾ ਅਤੇ ਲਿਖਣਾ ਸੌਖਾ ਹੈ।
8. ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ:
   • ਕਈ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਇੱਕ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਅਸਾਨ ਹੈ।
     • ਉਦਾਹਰਨ: ਹ, ਰ, ਗ, ਸ, ਮ

ਵਰਨ-ਵੰਡ: ਸਵਰ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨ

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ 41 ਵਰਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

1. ਸਵਰ
2. ਵਿਅੰਜਨ

1. ਸਵਰ

ਸਵਰ ਉਹ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਧਾਰਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3 ਹੈ:

• ੳ(ਊੜਾ), ਅ(ਐਰਾ), ੲ(ਈਰੀ)

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਵਰ ਵਾਹਕ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦਸ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ:

• ਅ, ਆ, ਇ, ਈ, ਉ, ਊ, ਏ, ਐ, ਓ, ਔ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਵਰ ਤਿੰਨ ਹਨ, ਪਰ ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਦਸ ਹਨ।

2. ਵਿਅੰਜਨ

ਵਿਅੰਜਨ ਉਹ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਉਚਾਰਨ ਸਥਾਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਭ, ਦੰਦ, ਬੁੱਲ੍ਹ, ਨੱਕ) ਰਾਹੀਂ ਰੋਕ ਕੇ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ‘ਸ’ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ‘ੜ’ ਤੱਕ 38 ਵਿਅੰਜਨ ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ।

ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਵਰਗ-ਵੰਡ

ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਅਧਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:

1. ਉਚਾਰਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ
2. ਸਾਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ

1. ਉਚਾਰਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ

• ਕੰਠੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜੀਭ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ ਕੋਮਲ ਤਾਲੂ ਨਾਲ ਲੱਗੇ, ਉਹ ਕੰਠੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਕ ਵਰਗ (ਕ, ਖ, ਗ, ਘ, ਙ)
• ਤਾਲਵੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜੀਭ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਕੋਮਲ ਤਾਲੂ ਨਾਲ ਛੂਹੇ, ਉਹ ਤਾਲਵੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਚ ਵਰਗ (ਚ, ਛ, ਜ, ਝ, ਞ)
• ਉਲਟ-ਜੀਭੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜੀਭ ਦਾ ਅਗਲਾ ਨੋਕ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਉਲਟਾ ਹੋ ਕੇ ਕੋਮਲ ਤਾਲੂ ਨਾਲ ਛੂਹੇ, ਉਹ ਉਲਟ-ਜੀਭੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਟ ਵਰਗ (ਟ, ਠ, ਡ, ਢ, ਣ)
• ਦੰਤੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜੀਭ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਧੁਨੀ ਉਚਾਰੇ, ਉਹ ਦੰਤੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਤ ਵਰਗ (ਤ, ਥ, ਦ, ਧ, ਨ)
• ਦੋ-ਹੋਠੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਦੋਵੇਂ ਬੁੱਲ੍ਹ ਮੀਟੇ ਜਾਣ, ਉਹ ਦੋ-ਹੋਠੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਪ ਵਰਗ (ਪ, ਫ, ਬ, ਭ, ਮ)
• ਨਾਸਕੀ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਅਵਾਜ਼ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਨਿਕਲੇ, ਉਹ ਨਾਸਕੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਙ, ਞ, ਣ, ਨ, ਮ

2. ਸਾਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ

• ਅਲਪ ਪ੍ਰਾਣ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ, ਉਹ ਅਲਪ ਪ੍ਰਾਣ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਕ, ਚ, ਟ, ਤ, ਪ, ਗ, ਜ, ਡ, ਦ, ਬ
• ਮਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣ ਵਿਅੰਜਨ:
  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ, ਉਹ ਮਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣ ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
  ਉਦਾਹਰਨ: ਖ, ਛ, ਠ, ਥ, ਫ, ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ

ਪੈਰ ‘ਚ ਬਿੰਦੀ ਵਾਲੇ ਵਰਨ

ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਛੇ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਬਿੰਦੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

• ਸ਼, ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼, ਲ਼

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਨ:

1. ਫ਼ਾਰਸੀ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ: ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਇਹ ਵਰਨ ਜੋੜੇ ਗਏ।
   ਉਦਾਹਰਨ: ਖ਼ਰਗੋਸ਼, ਗ਼ਲਤ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ, ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ ।
2. ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਪਾਉਣਾ: ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ।
   ਉਦਾਹਰਨ:
   • ਸੇਰ (ਵਜ਼ਨ) vs. ਸ਼ੇਰ (ਜਾਨਵਰ)
   • ਸਰਮਾਇਆ (ਪੂੰਜੀ) vs. ਸ਼ਰਮਾਇਆ (ਝਿਜਕਣਾ)
   • ਗਮ (ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ) vs. ਗ਼ਮ (ਫਿਕਰ)

ਦੂਜੇ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ‘ਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਵਰਨ

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਰਨ ਹਨ, ਜੋ ਦੂਜੇ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

• ਹ ਅਤੇ ਰ

1. ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ:
   ‘ਹ’ ਨੂੰ ‘ਨ, ਮ, ਰ, ਲ, ੜ’ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
   ਉਦਾਹਰਨ: ਉਨ੍ਹਾਂ, ਜਮ੍ਹਾ, ਵਰ੍ਹਾ, ਮਲ੍ਹਪ, ਪੜ੍ਹਾਈ
2. ਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ:
   ‘ਰ’ ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
   ਉਦਾਹਰਨ: ਪ੍ਰਸ਼ਨ, ਕ੍ਰਮ, ਤ੍ਰੈ, ਫ੍ਰੀ, ਪ੍ਰਭੂ

ਨੋਟ: ਪਹਿਲਾਂ ‘ਵ’ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਗਭਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਤੀਬ, ਸਰਲਤਾ, ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਲਿਪੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਇਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। RankersChoice.com ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਲੜੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਲੇਖ “ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ (ਮੁਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ)” ਨੂੰ ਕਲਿੱਕ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਲੇਖ PSSSB, ਪਟਵਾਰੀ, ਐਕਸਾਈਜ਼ ਇੰਸਪੈਕਟਰ, PCS, ਪੰਜਾਬੀ ਪੁਲਿਸ, ਸੀਨੀਅਰ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਆਦਿ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜ਼ਾਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।

FAQs